Al acht jaar werk ik als accountant voor een Big-4 accountantskantoor. In die tijd is er veel veranderd binnen het accountantsberoep, maar ik kan helaas maar tot één conclusie komen: Big-4, wanneer worden jullie nou eens wakker?

Het hondje en de knoop in zijn touw
Voordat we wakker worden neem ik jullie graag mee in mijn droom. We zijn in een bos. Het is een zonnige dag en alles staat in bloei. Plots worden we opgeschrikt door het gejank van een hondje. Even verderop zit een hondje vastgebonden aan een boom. Het hondje blaft en is in paniek. Hij loopt links, hij loopt rechts, hij trekt aan het touw, hij springt tegen de boom en doet er alles aan om los te komen. Het hondje is daadkrachtig en denkt: ‘Dit los ik op! Ik grom, blaf, spring en trek. Zo kom ik vanzelf wel los…’ Dit is precies de aanpak die de Big-4 op dit moment ook hanteren bij het oplossen van de schandalen binnen het accountantsberoep.

Als het hondje meer onderzoekend was geweest en de tijd had genomen om tot een juiste aanpak te komen had het hondje gezien dat de knoop te ontrafelen is. Dit kost tijd, energie en is moeilijk, maar het zou hem uiteindelijk lukken. Laten we, Big-4, daarom kiezen voor een andere aanpak van onze problemen.

Het probleem
Uit recente schandalen bij bedrijven waar de (kwaliteit van de) accountantscontrole een rol in speelde komt veelal de professioneel-kritische instelling van de accountant als veroorzaker naar voren. Internationale onderzoeken van Quadackers (2010) en Nelson (2009) laten zien dat deze recente boekhoudschandalen minder schade veroorzaakt zouden hebben als de accountant professioneel-kritischer was geweest. Accountantskantoren moeten hun kwaliteit verbeteren om zo het vertrouwen terug te winnen van het maatschappelijk verkeer. Deze verbetering wordt bij jullie, Big-4, geheel opgehangen aan het trainen van accountants in hun professioneel-kritische instelling. Jullie zijn er zó van overtuigd dat als jullie analyserende accountants opleiden en hen in een strak stramien zetten waarin verschillen in oordeelsvorming tot een minimum worden beperkt, dit zal leiden tot minder fouten. Het klopt dat een professioneel-kritische instelling leidt tot een afname van controlefouten, dat ontken ik niet. Dus ik hoor jullie denken; ‘’Waarom is er dan een probleem?’’

In wezen zijn jullie, Big-4, allemaal als het vastgebonden hondje te werk gegaan en de uitkomst van die aanpak kennen we inmiddels… Misschien een rare vergelijking, maar ik vind hem wel passend. Ik maak jullie daarom graag wakker: Bestaat de oordeelsvorming van de accountant louter uit een professioneel-kritische instelling? Of is er misschien meer aan de hand? 

Het gebruik van intuïtie
Bij het tot stand komen van het oordeel van de accountant is namelijk niet alleen sprake van een professioneel-kritische instelling, maar is ook sprake van het gebruik van intuïtie. Thaler & Sunstein (2009), Enneking, Giesen & Rijnhout (2012) & Kahneman (2011) toonden aan dat ieder mens, een accountant dus niet uitgesloten, altijd gebruik maakt van zijn intuïtie bij het nemen van een beslissing. Oordeelsvorming van de mens komt niet tot stand vanuit een zeer uitgebreide rationele analyse van de situatie, maar komt tot stand op basis van heuristics. Heuristics zijn een soort ‘mentale snelkoppelingen’ die het proces voor het brein versnellen om tot een beslissing te kunnen komen. Voorbeelden van deze ‘mentale snelkoppelingen’ zijn overtuigingen, intuïtief oordeel of ‘gezond’ verstand. Uit deze onderzoeken blijkt tevens dat bij het nemen van een besluit altijd gebruik wordt gemaakt van één of meer heuristics.

Toch is de invloed van deze heuristics op de besluitvorming niet altijd positief. Denk bijvoorbeeld aan de situatie dat intuïtie wordt beïnvloed door een bias (denkfout, aanname, vooroordeel). De ‘mentale snelkoppeling’ geeft dan een eerste ingeving die gebaseerd is op onjuistheden. We kunnen ons voorstellen dat schandalen zoals Enron, Spyker Cars, Vestia en Imtech zorgen voor een leercurve in onze heuristics, omdat ons brein weet waar het daar fout ging en waar we extra scherp op moeten zijn. Tegelijkertijd ontstaat er ook een aanname of vooroordeel (bias) in de controle van vergelijkbare ondernemingen. Door in te zetten op analyserende accountants ondervangen we wellicht een deel van de fouten, maar hoe zit het met de fouten die door accountants gemaakt worden als gevolg van deze baisses vanuit intuïtie? Door ons alleen te richten op de professioneel-kritische instelling zullen we nooit die verbetering kunnen realiseren waar we zo hard naar op zoek zijn.

Hoe lossen we dit op?
Het trainen van het gebruik van intuïtie onder accountants, náást het trainen van een professioneel-kritische instelling, kan de knoop ontrafelen. Als we de oordeelsvorming van de accountant kunnen beïnvloeden door zijn biases uit te dagen en zijn heuristics op de juiste wijze in te zetten, zou de kwaliteit kunnen toenemen. Eigen onderzoek (2017) heeft namelijk aangetoond dat intuïtieve accountants juist professioneel-kritischer zijn dan hun minder intuïtieve collega’s. Ook het effect van training is naar voren gekomen. Naarmate een accountant meer ervaring krijgt met het juist inzetten van zijn intuïtie maakt hij minder fouten, sterker nog, hij spoort meer fouten op (!).

Is het uitvoerbaar?
Uit recente onderzoeken van Overbeek (2015), Kahneman (2011), Gladwell (2012), Blume & Covin (2011) & Robson (2011) blijkt dat intuïtie te trainen is én zelfs beïnvloed kan worden door deelnemers ervaringen op te laten doen met diverse situaties. Wanneer we deze trainingen een verplicht onderdeel in de permanente educatie van accountants maken, kunnen we daadwerkelijk een stap zetten naar minder fouten in de besluitvorming door accountants. Oordeelsvorming wordt hierdoor betrouwbaarder en nauwkeuriger. Het aanbieden van deze cursussen is niet moeilijk te integreren in het trainingsprogramma zoals dat al bestaat voor accountants. De kosten voor het geven van deze cursussen zullen daarnaast niet opwegen tegen de kosten van verkeerde oordeelsvorming.

Controleren is goed, intuïtie gebruiken is beter
Laten we daarom met z’n allen wakker worden en weer met beide benen op de grond gaan staan. Zullen we onze problemen op de juiste manier aanpakken en ons bevrijden van de boom? Intuïtie is een gegeven bij het nemen van beslissingen en dus bij het trekken van een oordeel door onze accountants. Laten we hen gaan helpen om hun intuïtie op juiste wijze in te zetten. Een beter alternatief hebben we niet. Doen jullie mee?

Laura Tersteeg dingt met deze opinie mee naar de eerste Brenda Westra Opinieprijs die op 5 oktober 2018 wordt uitgereikt.

_{Bronnen
Blume, B. D., & Covin, J.G. (2011). Attributions to intuition in the venture founding process: Do entrepreneurs actually use intuition or just say that they do? Journal of Business Venturing. 26.1. 137-151.
Enneking, L.F.H., Giesen, I. & Rijnhout, R. (2012). Civilologie: opstellen over empirie en privaatrecht. 1037-1039.
Gladwell, M. (2012). Intuïtie. De kracht van onbewust denken. Business contact.
Kahneman, D. (2011). Thinking, fast and slow. London: Allen Lane 2011
Nelson, M.W. (2009). A Model and Literature Review of Professional Skepticism in Auditing. Auditing: A Journal of Practice & Theory. 28.2. 1-34.
Quadackers, L., Groot, T. & Wright, A. (2011). Auditors’ skeptical characteristics and their relationship to skeptical judgments and decisions. Working paper, VU University Amsterdam and Northeastern University.
Robson, M. (2011). The Use and Disclosure of Intuition(s) by Leaders in Australian Organisations: A Grounded Theory (thesis). 76-77, 152.
Tersteeg, L (2017). Masterscriptie Auditing and Assuranc – Gebruik van intuïtie in de accountantscontrole
Thaler, R.H. & Sunstein, C.R., (2009). Nudge, improving decisions about health, wealth and happiness. Londen: Penguin Books. 17-41.}